Bezpodstawne wzbogacenie - definicja, przesłanki i przykłady
W polskim prawie cywilnym każde przesunięcie majątkowe powinno być uzasadnione prawnie. Powiększenie majątku jednej osoby najczęściej wiąże się z utratą pewnej części majątku drugiej. Jeśli do tego typu świadczenia dojdzie bez podstawy prawnej, osoba która w jego wyniku straciła jakąś wartość, może żądać jej zwrotu od osoby, na którą wartość ta przeszła. Na tym właśnie polega bezpodstawne wzbogacenie.
Bezpodstawne wzbogacenie w Kodeksie cywilnym
Bezpodstawne wzbogacenie polega na osiągnięciu kosztem innej osoby korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby. Przy czym korzyść majątkowa musi być możliwa do wyrażenia w pieniądzach i powiększać majątek wzbogaconego.
W Kodeksie cywilnym instytucji bezpodstawnego wzbogacenia poświęcono cały tytuł piąty księgi trzeciej obejmujący artykuły od 405 do 414.
Istotę bezpodstawnego wzbogacenia ujęto w art. 405 k.c. Zgodnie z jego treścią „kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości”. W treści przepisu określone zostały więc:
– przesłanki;
– podmioty;
– treść roszczenia o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia (restytucyjnego).
Bezpodstawne wzbogacenie - przesłanki
Przesłankami bezpodstawnego wzbogacenia, na które wskazuje art. 405 k.c., są:
– wzbogacenie jednego podmiotu;
– zubożenie drugiego podmiotu;
– związek między tym wzbogaceniem i zubożeniem;
– bezpodstawność wzbogacenia.
Zatem, aby mówić o zaistnieniu bezpodstawnego wzbogacenia, korzyść jednej osoby musi być osiągnięta kosztem innej, a przesunięcie majątkowe musi nastąpić bez podstawy prawnej.
Powyższe przesłanki muszą być spełnione łącznie. Nie można mówić o bezpodstawnym wzbogaceniu, jeśli transfer części majątku jednej osoby na korzyść drugiej był prawnie uzasadniony. Możliwa jest sytuacja, aby majątek jednej osoby uległ uszczupleniu na rzecz innej, wbrew jej woli, czy bez jej wiedzy. Przykładem może być chociażby zasiedzenie nieruchomości. Fakt, że osoba, która utraciła składnik swojego majątku może czuć się zubożona nie ma w tym przypadku żadnego znaczenia.
Przykłady bezpodstawnego wzbogacenia
Korzyści uzyskane w wyniku bezpodstawnego wzbogacenia przybierają wiele postaci. Mogą one polegać na zwiększeniu aktywów, na zmniejszeniu pasywów lub na zaoszczędzeniu pewnych wydatków. W instytucji bezpodstawnego wzbogacenia zarówno wola, jak i wiedza osoby wzbogaconej nie mają znaczenia. Każdy może stać się nieświadomie osobą bezpodstawnie wzbogaconą. Wydaje się to dość abstrakcyjne, ale wystarczy, że ktoś wykona błędny przelew, myląc się przy wpisywaniu numeru konta adresata.
O bezpodstawnym wzbogaceniu można mówić między innymi w przypadku:
– nieodpłatnego korzystania z cudzych, najczęściej płatnych usług;
– powiększenia zakresu praw w wyniku połączenia lub pomieszania rzeczy ruchomych;
– wykonania cudzego zobowiązania w błędnym przekonaniu, że wykonuje się własne.
Świadczenie nienależne jako bezpodstawne wzbogacenie
Szczególną postacią bezpodstawnego wzbogacenia jest świadczenie nienależne. O świadczeniu nienależnym można mówić, jeżeli ten, kto je spełnił:
– nie był w ogóle zobowiązany;
– nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył;
– jeżeli podstawa świadczenia odpadła;
– zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty;
– jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
W powyżej wskazanych przypadkach należy się zwrot bezpodstawnego wzbogacenia w postaci nienależnie spełnionego świadczenia. W wymienionych okolicznościach Kodeks cywilny przesądza o istnieniu wzbogacenia, więc przesłanki tej nie trzeba badać.
Kodeks wskazuje natomiast okoliczności, gdy nie można żądać zwrotu nienależnego świadczenia, a mianowicie:
– jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej;
– jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego;
– jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu;
– jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.
Powyższe przesłanki wyłączają możliwość dochodzenia zwrotu wzbogacenia, ale tylko w tym szczególnym przypadku, gdy mamy do czynienia z nienależnym świadczeniem.
Bezpodstawne wzbogacenie - przedawnienie
Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu na zasadach ogólnych. To znaczy w terminie 6 lat lub 3 lat, jeśli związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej.
